Wat zijn broodje aapverhalen?
Volgens de Dikke Van Dale is een broodje aapverhaal een "meestal gruwelijk, hedendaags volksverhaal dat als 'waar gebeurd' wordt verteld en vaak ook wordt geloofd, dat inspeelt op universele angsten en dat over de hele wereld als een soort mythe opduikt."
Nou is het nooit zo heel verstandig om het oneens te zijn met een woordenboek, maar die omschrijving klopt niet. Lang niet alle broodje aap verhalen zijn gruwelijk en veel verhalen zijn niet hedendaags. Variaties op sommige verhalen worden al eeuwenlang verteld.
Het Urban Legends Archive op Internet hanteert een andere omschrijving van het begrip, die de waarheid dichter benadert.
Een broodje aap:
- duikt spontaan op en kent (meestal) verschillende variaties.
- is grappig en/of griezelig.
- nodigt uit om door te vertellen.
- is niet perse uit de duim gezogen. Veel broodjes aap berusten op een (kleine) kern van waarheid, waar later veel bijverzonnen is.
Klintbergare
Broodje aapverhalen worden overal ter wereld verteld, maar de naam die eraan gegeven wordt, verschilt van land tot land. Engelstalige landen spreken van 'urban legends'. Belgen hebben het over stadslegendes. In Zweden noemt men ze 'Klintbergare' nadat publicist Bengt Klintberg enkele boeken met broodje aapverhalen schreef.
In Nederland moet we het doen met de term 'broodje-aap'. Deze term raakte in de jaren zeventig in zwang toen schrijfster Ethel Portnoy een aantal legendes verzamelde en in boekvorm publiceerde. Titel van het boek: Broodje Aap.
In het titelverhaal wordt de vrachtwagen van een leverancier aan een fastfoodketen van achteren aangereden. Daardoor valt de achterklep van de wagen open en valt een van de basisproducten voor de hamburgers naar buiten: het lijk van een aap.
Waar of niet waar?
Het waarheidsgehalte is bij veel broodje aapverhalen ver te zoeken. Desondanks worden de meeste broodje-aapverhalen als 'waar gebeurd' doorverteld.
Op deze website is getracht van ieder verhaal kort iets over de herkomst of het waarheidsgehalte te melden. Folkloristen hebben in de loop der tijden van zeer veel verhalen het waarheidsgehalte kunnen achterhalen. Soms is dat makkelijk. Bijvoorbeeld bij het verhaal over het afzuigpompje dat tandartsen gebruiken om speeksel en vocht uit de mond van patienten weg te zuigen. Volgens het verhaal zou een patient ooit het speeksel van andere patienten hebben moeten doorslikken omdat het apparaat op 'blazen' in plaats van 'zuigen' stond. Iedere tandarts kan bevestigen dat dit niet mogelijk kan zijn omdat dergelijke apparaten geen blaas-stand kennen.
Maar niet altijd is de herkomst van een verhaal zo makkelijk te achterhalen. Bijvoorbeeld bij verhalen over blunderend computergebruik. Was er echt ooit een computergebruiker die boos de helpdesk belde dat zijn toetsenbord het niet meer deed nadat hij dat in een afwasteiltje had afgewassen? Zoiets is vrijwel onmogelijk te achterhalen.
Sommige mensen weigeren te geloven dat een bepaald verhaal niet waar gebeurd is. Zeker als dat verhaal in de krant heeft gestaan. Want alles wat in de krant heeft gestaan is waar, redeneren veel mensen. Helaas is dat niet altijd het geval.
Berucht in dit geval is het verhaal dat De Volkskrant in 1996 plaatste van de hand van de Vlaamse journalist Jan Haerynck over de ontvoering van een Duits dochtertje uit het pretpark Euro-Dinsey.
Volgens het verhaal zou de tienjarige Nadja Wepper uit Dueren op mysterieuze wijze zijn weggeraakt. Het kind werd teruggevonden in een dienstlift. Donkerbruin geschminkt, met zwaar gestifte lippen, verdoofd of dronken.
Het TV-programma Vermist ging naar aanleiding van het verhaal op onderzoek uit en ontdekte al snel dat er van het verhaal niets waar is. De Volkskrant heeft zich laten bedotten. Het verhaal wordt wereldwijd verteld en is al jaren in omloop. Zoals vrijwel ieder klassiek broodje-aapverhaal kent het tal van variaties. De ene keer vindt het plaats in een winkelcentrum, de andere keer in Disneyworld in de VS. Soms wordt het kind teruggevonden in een WC, soms herkent de moeder haar vermomde kind bij de uitgang van het park aan de schoenen.
Overigens weigert Haerynck te erkennen dat hij het verhaal uit de duim gezogen heeft. In een interview met de Groene Amsterdammer verklaarde hij: 'Het is allemaal waar wat ik heb geschreven, wat er ook over wordt beweerd.'
Internet
Broodje-aapverhalen gaan met hun tijd mee. Verhalen muteren, transformeren of passen zich aan aan een nieuwe tijd met nieuwe gebruiken. Publicist Peter Burger signaleerde dit al in zijn bundel 'de gestolen grootmoeder' waarin een groot aantal bekende broodje aapverhalen staan.
In het titelverhaal van deze bundel overlijdt de bejaarde moeder van een echtpaar tijdens de vakantie in Spanje. Om gedoe met de autoriteiten te voorkomen, verstopt het echtpaar de overleden grootmoeder in de caravan en rijdt terug naar Nederland. Tijdens een korte stop bij een wegrestaurant wordt de caravan gestolen.
Dit verhaal werd al verteld voor de caravan uberhaupt was uitgevonden. In eerdere versies van het verhaal was de caravan een handkar.
Dat broodje-aapverhalen met hun tijd meegaan, wordt nog eens bewezen door de komst van het Internet. Verhalen en legendes verspreiden zich dankzij de zegeningen van e-mail, nieuwsgroepen en mailinglists sneller dan ooit. Een verhaal dat gisteren opdook in Singapore, wordt morgen verteld in Johannesburg en Roelofarendsveen.
Naast een snellere verspreiding van verhalen, heeft de komst van Internet ook geleid tot nieuwe genres broodje-aapverhalen zoals netlore en e-mail hoaxes.
Netlore is een samentrekking van (Inter)net en folklore. Netlore bestaat grof gezegd uit broodje-aapverhalen die eigenlijk alleen bestaan in cyber-space. Een goed voorbeeld daarvan is het verhaal van de man die een aantal met helium gevulde weerbalonnen aan zijn tuinstoel bond om op ongeveer tien meter hoogte boven zijn tuin te zweven. De 45 balonnen van meer dan een meter doorsnee hadden echter meer stijgkracht dan verwacht en de man zweefde urenlang op 5 kilometer hoogte boven Los Angeles. Het gehele vliegverkeer werd zelfs stilgelegd nadat piloten melding hadden gemaakt van "een gewapende man in een tuinstoel" op hun aanvliegroute voor de landingsbaan.
Op Internet is bovenstaand verhaal overbekend. Het verhaal is op honderden websites te vinden. Maar buiten Internet kent vrijwel niemand het verhaal.
Digitale dorpspomp
Van het Internet wordt vaak gezegd dat het een bron is van geruchten. Voor een gedeelte is dat waar. Iedereen kan op Internet publiceren wat hij wil en soms is de waarheid ver te zoeken. Niet geheel onterecht wordt het Internet door sommigen gezien als een soort digitale dorpspomp. In zo'n omgeving gedijen broodje-aapverhalen natuurlijk erg goed.
De waarheid en herkomst van broodje-aapverhalen wordt op het Internet echter ook onderzocht. Bijvoorbeeld in de Engelstalige nieuwsgroep alt.folklore.urban; een van de oudste en best lopende nieuwsgroepen op het Internet. Nieuwe legendes, oude legendes met nieuwe variaties en andere relevante zaken worden hier tot op het bot besproken en bediscussieerd.
Daarnaast zijn er tientallen websites die zich met broodje-aapverhalen bezighouden. Vaak zijn daar niet alleen de verhalen zelf te lezen, maar wordt ook meer verteld over de achtergronden van het betreffende verhaal.